GRAD ISPOD GRADA
APSTRAKT
U projektu su prikazane lokacije u gradu Beogradu tj. šta se ispod njih nalazi ili šta se nalazilo, kao i apel o nedovoljnoj brizi o očuvanju istorijskog nasleđa i mogućnostima njegovog uključivanja u savremeno društvo kroz turističku prezentaciju. Cilj projekta je da preko prezentacije kulturnog nasleđa koje se nalazi ispod današnjeg Beograda, edukujemo širu javnost i podignemo svest o njegovom značaju, zaštiti i očuvanju, kao i o mogućnostima iskorišćavanja u budućnosti.
ISTORIJA BEOGRADA I BEOGRADSKE TVRĐAVE
Povoljan položaj platoa koji je smešten iznad ušća Save u Dunav omogućio je da se još od praistorijskih vremena iskoristi za nastanjivanje. Na osnovu arheoloških nalaza sa platoa Gornjeg grada Beogradske tvrđave znamo da je prvo naselje osnovano tokom mlađeg kamenog doba.
Singidunum ( Keltski period)
Doseljavanjem Kelta nakon neuspelog pohoda na Delfe 279. godine p.n.e. desile su se značajne promene na prostoru Posavine i Podunavlja. Na područije Podunavlja Kelti-Skordisci su došli pod vođom Batanom, tu su se najpre sreli sa ilirskim plemenom Autarijata i drugim ilirskim i tračkim plemenima. U samom imenu grada Singidunum ogleda se prisustvo dva etnička elementa: ime dačkog ili tračkog plemena Singi i dunum što na keltskom znači grad. Na osnovu arheoloških istraživanja znamo da se keltski Singidunum nalazio na prostoru današnje Karaburme.
Singidunum (rimski period)
Početkom nove ere između 6. i 11. godine nove ere Rimljani su osnovali vojni logor. Prvo rimsko utvrđenje je bilo zemljano-palisadnog tipa, potom je izgrađen vojni logor – Castrum. On se nalazio na prostoru Gornjeg grada i delom na prostoru Kalemegdanskog parka do Pariske ulice. Rimski bedemi sa ostacima četvorougaone kule danas se mogu videti na severoistočnom bedemu Gornjeg grada. U vreme vladavine cara Hadrijana (117-138 godine) Singidunum postaje Municipium – naselje sa ograničenom gradskom samoupravom. Status Colonia – naselje sa potpunim građanskim pravima (pravo kovanja sopstvenog novca) dobija između 211. i 287. godine. Podelom rimskog carstva 395. godine Singidunum postaje deo Istočnog rimskog carstva – Vizantije. Neki od ostataka rimskog Singidunuma mogu se videti i danas, ostaci termi ispred Filozofskog fakulteta, deo temelja kapije vojnog logora koji se nalazi u rimskoj dvorani Biblioteke grada, i deo rimskog puta koji izložen u ispred tržnog centra Rajićeva. Neki od rimskih nadgrobnih spomenika među kojima sarkofazi i žrtvenici, kao i arhitravna greda hrama posvećenog Hekati mogu se videti u Barutnom magacinu na Kalemegdanu.
Vreme seoba naroda i Vizantijskog Singidunuma
Singidon- kako Vizantinci nazivaju Singidunum je bio poprište borbi Vizantinaca sa mnogim varvarskim narodima. Huni pod vođstvom Atile 441. godine su prodrli na Balkan pri čemu su razorili mnoge gradove među kojima je bio i Singidon. Nakon Atiline smrti i raspada Hunske države na prostoru Singidona se naseljavaju Istočni Goti, Gepidi, Sarmati. Singidon biva ponovo osvojen 471. godine od strane Istočnih Gota pod vođom Teodorihom koji ga drži do 488. godine, sve dok nije otišao u Italiju. Zatim car Anastasije I na teritoriji Singidona naseljava germansko pleme Herula. U nastojanju da se zaustave napadi i upadi varvara na teritoriju carstva, car Justinijan (527-565) obnavlja pogranične gradove među kojima i Singidon pre 535. godine Prokopije, Justinijanov savremenik je zabeležio da je car opasao Singidon čvrstim bedemom i da je grad u potpunosti iznova podigao tako da je on „velike hvala dostojan“.
Beli grad - Beograd
Konstantin Porfirogenit beleži da su Srbi oko 630. godine stigli do Singidunuma na putu ka područjima Balkanskog poluostrava koje će naseliti. Vreme nastanka prvog slovenskog naselja na teritoriji Beograda nije pouzdano utvrđeno, pretpostavlja se da je ono nastalo na prelazu iz VIII u IX vek. Pretpostavlja se da je belina krečnjačkog grebena i ostataka ranovizantijske tvrđave koja se jasno isticala u okolnom predelu, odredila slovensko ime gradu Beli grad – Beograd. Pod slovenkim imenom Beograd, grad se prvi put pominje 16. Aprila 878. godine u pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu. U tom pismu papa pominje da je na čelu beogradske episkopije Sloven Sergije.
Vizantijska, Ugarska i Bugarska vlast Beograda
Na području severno od Beograda početkom IX veka došlo je do velikih promena, Franačka je uništila Avarski kaganat i uspostavila svoju vrhovnu vlast u delovima Panonije. Istočno od Beograda razvijala se Bugarska država, u drugoj i trećoj deceniji IX ona se širila prema sevorozapadu, tada pod njenu vrhovnu vlast dolazi i područije grada Beograda, koji je imao veliki značaj u odbrani granice od Franaka.
Kasnije tokom XI i XII veka Beograd drže Vizantinci. Tokom ovog perioda grad je više puta rušen i obnavljan. Za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180) Vizantija je ponovo uspostavlja granicu na Dunavu, u Beogradu obnavlja utvrđenje, pri čemu je izgrađeno više kula i bedema, kao i kastel u gornjem gradu koji je imao oblik deltoida 135 x 60 m. Tokom XIII veka Beograd je sa manjim prekidima pod vlašću Ugara. Takođe, u tom periodu kroz Beograd su prošle mnoge krstaške vojske, u trećem krstaškom ratu 1189. godine u Beogradu je boravila krstaška vojska Fridriha I Barbarose.
Beograd prvi put u okviru Srbije
Na Deževskom saboru 1282. godine kralj Dragutin se odrekao vlasti u korist svog mlađeg brata Milutina, pri čemu je zadržao vlast u donjem toku Lima (župa Dabar), u krajevima oko Užica i Gradca Moravskog (Čačak) zajedno sa Rudnikom i pograničnim pojasom prema Ugarskoj. Dve godine nakon Deževskog sabora 1284. godine Dragutin je od ugarskog kralja, odnosno, tasta dobio banovinu Usora i Soli, banovinu Mačvu i Beograd. Poznato je da se kraljica Simonida tokom svoje posete Beogradu najverovatnije 1315. godine, poklonila ikoni presvete Bogorodice, koja je bila najveća svetinja grada još od sedamdestih godina XI veka. Nakon smrti Dragutina 1316. godine, kralj Miliutin je upravljao Beogradom sve do 1319. godine kada su ga Ugari ponovo osvojili. Beograd je ostao pod Ugarskom vlašću sve do početka XV veka, uprkos ratovanjima cara Dušana i kneza Lazara sa Ugrima.
Prestonica srpske države
Nakon bitke kod Angore 1402. godine, sin kneza Lazara, Stefan Lazarević je od vizantijskog cara dobio titulu despota. Kada je despot Stefan postao ugarski vazal 1403. godine, on je na upravu od ugarskog kralja Žigmunda dobio na upravu Mačvu i Beograd, a kasnije i Golubac. Despot je tom prilikom Beograd pretvorio u prestonicu, po rečima Konstantina Filozofa grad koji je bio razrušen i zapusteo, despot je odmah pristupio obnovi zatečenog utvrđenja i izgradnji novih kula i bedama. Grad je bio podeljen u dve celine na Gornji i Donji grad i bio je okružen dvostrukim zidinama sa kulama i jarkom sa kopnene strane. U okviru Gornjeg grada despot je na deltoidnoj osnovi vizantijskog kastela podigao zamak, koji je posebno utvrdio kulama i rovom, u zamak se ulazilo preko pokretnog mosta. U sastavu zamka se nalazio despotov dvor, velika kula Nebojša i Bojša, kapela, kuće vlastele, biblioteka i riznica. Tokom vladavine despota Stefana Lazarevića Beograd je postao veliki kulturni i ekonomski centar. Posle smrti despota Stefana 1427. godine, Beograd je vraćen kralju Žigmundu uz veliko nezadovoljstvo njegovih građana.
Beograd pod Turcima
Prva Turska opsada grada desila se 1440. godine kada se Beograd odbranio. Sledeći veliki pohod na Beograd je preduzeo sultan Mehmed II Osvajač 1456. godine, posle velike borbe na rekama u kojoj su se posebno istakli Srbi šajkaši, i na kopnu, Beograd je odbranjen, nakon čega je postao tzv. bedem hrišćanstva. U trećoj opsadi koju je vodio sultan Sulejman Veličanstveni, Beograd biva osvojen. Tom prilikom Beograd je postao važno tursko uporište za dalje pohode ka Evropi. Prostor tj. polje ispred same tvrđave Turci su nazivali Kalemegdan (kale-grad i megdan-polje), a breg na kome je podignuta Tvrđava nazvali su fićir bair – breg razmišljanja. Od svih turskih građevina u Beogradu, do danas su ostale sačuvane na Beogradskoj tvrđavi: Mehmed pašina česma iz druge polovine XVI veka, Stambol kapija sagrađena oko 1750. godine, Damat Ali-pašino turbe iz XVIII veka i Defterdareva kapija s kraja XVII veka. U samom gradu ostale su sačuvane Bajrakli džamija (1576. godine) i Šejh Mustafino turbe podignuto 1783. godine.
Beograd u periodu Baroka
Nakon skoro dva veka turske vladavine, Austrija je 1688. godine zavladala Beogradom i odmah je otpočela radove na izgradnji moderne tvrđave po nacrtu inženjera Andreja Kornara. Ali su Turci nakon dve godine 1690. godine zauzeli grad. Tokom opsade grada, Turci su bombardovali i pogodoli jednu kulu u Gornjem gradu, požar koji je zahvatio i barutni magacin doveo je do ogromne eksplozije koja je u potpunosti srušila zamak despota Stefana Lazarevića, pri čemu je stradalo preko hiljadu ljudi. Pošto su turci osvojili tvrđavu, nastavili su radove na obnovi utvrđenju po nacrtu Kornara, jer je prešao u njihovu službu. Od 1717. do 1739. godine Austrija je ponovo zauzela Beograd, pri čemu je pristupila izgradnji novih zidina s bastionima i zemljanim nasipima. Radovima je rukovodio pukovnik Nikola Doksat de Morez. Tada je Beogradska tvrđava postala jedna od najjačih vojnih uporišta u Evropi. Međutim, Beogradskim mirom 1739. godine grad prelazi u turske ruke bez borbe. Po odredbi ovog mira Austrijanci su morali da poruše sva novoizgrađena utvrđenja. Samo još jednom je Austrija uspela ponovo da osvoji Beograd oktobra 1789. godine. No, ipak, Svištanskim mirom 1791. godine Austrijanci napuštaju Beograd, dok je janičarima zabranjen ulazak u Beogradski pašaluk. Najznačajnija zdanja ovog perioda bili su kasarna i kapija Princa Aleksandra Virtemberga, kroz kapiju se ulazilo u varoš. Kasarna je brzo porušena, a ostaci kapije se nalaze ispod trga Republike. Kasarna je bila jako velika zgrada i imala je funkciju dvora u kom je živeo princ Aleksandar i vojne kasarne koja se nalazila u zadnjem delu zgrade, zgrada se protezala otprilike od nekadašnjeg restorana Ruskog Cara pa do Francuskog kulturnog centra u Knez Mihailovoj.
Beograd u modernom periodu
Nakon što je ubijen zapovednik Beogradskog grada Hadži Mustafa-paša, u gradu i okolnim selima su janjičari uspostavili svoju vlast. Seča knezova i janičarska strahovlada dovela do podizanja prvog srpskog ustanka 1804. godine na čelu sa Karađorđem Petrovićem. Krajem 1806. godine ustanici su osvojili varoš, a početkom 1807. i tvrđavu. Posle propasti prvog srpskog ustanka 1813. godine Turci su ponovo zauzeli Tvrđavu i držali je sve do njihog konačnog odlaska iz Beograda 6/19. Aprila 1867.godine, kad je turski komandant predao ključeve grada Mihailu Obrenoviću. Tada su turske vojne straže zamenjene srpskim vojnicima, a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije. Već, 1869. započeti su radovi na uređenju Kalemegdana, marta 1891. godine prosecane su staze i posadjeno je drveće, 1903. je izgrađeno malo stepenište prema Pariskoj ulici, po projektu Jelisavete Načić, prve žene arhitekte u Srbiji, a 1928. godine i Veliko stepenište po projektu arhitekte Aleksandra Krstića. Tokom Prvog svetskog rata sve stare zgrade unutar Tvrđave su porušene a bedemi su bili poprilično oštećeni. Između dva svetska rata kalemegdanski park je dobio svoj današnji izgled. Izgrađeno je savsko šetalište sa Velikim stepeništem i podignut je spomenik Pobednik. U tom period su započeta prva arheološka iskopavanja Tvrđave koja traju u kontinuitetu do danas. Posle drugog svetkog rata 1946. godine, Tvrđava i Kalemegdan stavljeni su pod zaštitu države.
LOKALITETI
Trg Republike
Upravo na ovom mestu su 1882. godine, vođena Mihajlom Valtrovićem, izvršena prva zaštitna arheološka istraživanja kada su pronađeni rimski grobovi u obliku bunara iz prvog do četvrtog veka nove ere. Kasnije, u 20. veku pronađen je i rimski žrtvenik, Virtembergova kapija iz 18. veka, a ispod nje se nalazi i rimska nekropola koja je korišćena od prvog do četvrtog veka. Via militaris, značajan put koji je od rimskog legijskog logora na Kalemegdanu vodio do Konstantinopolja, je prolazio i preko Trga Republike.
Studentski trg
Studentski trg je predstavljao centar antičkog Singidunuma. Na uglu parka, nadomak ulaza u Etnografski muzej, prilikom iskopavanja 1968. godine ovde su pronađene rimske terme iz trećeg i četvrtog veka. One su 1970-ih godina zatrpane radi očuvanja za neka kasnija vremena. Otkopano je 8 prostorija koje predstavljaju ustaljeni tip antičkih termi. Među njima su frigidarijum (soba sa hladnom vodom), lakonikum (soba sa mlakom vodom) i kaldarijum (prostorija sa toplom vodom). Dok je 1944. godine, prilikom kopanja skloništa, oštećen deo rimskog svetilišta.
Filozofski fakultet
Na platou ispred Filozofskog fakulteta su 1968. godine pronađeni ostaci rimskih termi iz trećeg i četvrtog veka od kojih su neki i danas vidljivi. Potom su tokom gradnje fiskulturne sale fakulteta 1972 godine pronađeni i ostaci stambenih kuća napravljenih od pletera sa podovima od razmućene zemlje. Jedan od ovde pronađenih objekata ima tri apside i sistem podnog grejanja.
Rajićeva
Iskopavanja na ovom lokalitetu su započeta 2004. godine kada su pronađeni slojevi iz antičkog i poznoantičkog vremena kao i ostaci trase jugozapadnog bedema i duplog rova iz trećeg veka. Takođe se ovde nalazio i slobodan prostor ispred kastruma koji je služio za javne objave ili okupljanja.
Gradska biblioteka
Put koji je otkriven prilikom izgradnje Tržnog centra u Rajićevoj je uvodio u vojni logor kroz kapiju čiji se deo temelja danas nalazi u rimskoj dvorani Biblioteke grada. Na ovom mestu je takođe postojala i vila, a nalazi se i sistem podnog grejanja.
BRIGA O PROŠLOSTI
Da je rimsko nasleđe na tlu današnje Srbije izuzetno bogato, govori činjenica da na ovim prostorima rođeno i živelo sedamnaest rimskih imperatora. Današnji Beograd leži na ostacima nekadašnjeg moćnog antičkog grada Singidunuma, koji su rimljani počeli da grade u I veku. Ostataka moćnog grada, skrivenih ispod asfaltiranih površina često nismo ni svesni. Ipak, treba se zapitati kako se odnosimo prema svom kulturnom nasleđu?
Prema mišljenjima istoričara više od 80% arheoloških ostataka uništeno je izgradnjom savremenog Beograda. Od ukupnog nasleđa ostali su samo neki lokaliteti u najužem centru grada. Posebna problematika prati rimsko nasleđe sa područja civilnog naselja Singidunuma, jer se prostiralo na površinama koje se danas nalaze pod modernim zdanjima.
Jedno od njih je i na platou ispred Filozofskog fakulteta, gde se nalaze tri lučna zidića koja su zapravo ostaci rimskih termi. Dobar deo uništen je prilikom kopanja za podzemnu strukturu zgrade fakulteta. Pošto nađeni ostaci nisu bili pogodni za prezentaciju ostavljeni su u zemlji, ispod betonskih blokova.
Slična situacija dogodila se prilikom iskopavanja na području Studentskog parka. Tada je nađena manja građevina za koju se predpostavilo da se najverovatnije radilo o termama. Kratko vreme lokalitet je bio izložen, međutim, usled lošeg održavanja i neodgovornosti građana, koji verovatno nisu razumeli ovaj vid prezentovanja kulturnog nasleđa, lokalitet je zatrpan i ostavljen da se eventualno buduće generacije pozabave njime.
Beograd je nedavno postao bogatiji za još jedan tržni centar u Rajićevoj ulici. To je lokalitet koji baštini značajna svedočanstva o životu na ovim prostorima tokom antičkog perioda. Iako su najpre izvršena arheološka iskopavanja pa se tek onda pristupilo gradnji, namera da se nađeni materijal izloži In Situ nije realizovana. Nađeni materijal izložen u staklenim basenima na ulazu iz Knez Mihailove, bez ikakvih obeležja, više svedoči o devastaciji arheološkog lokaliteta nego o kulturnom nasleđu.
ŠANSA ZA BUDUĆNOST
O turizmu možemo govoriti kao o izuzetno važnoj delatnosti u Evropi. U svetu je danas prisutan trend porasta interesovanja za kulturni turizam. On pomaže izgradnji pozitivnog imidža čitavog društva i boljeg odnosa sa drugim narodima. Pruža podršku u zaštiti i očuvanju lokalnih vrednosti, uprkos globalizaciji koja utiče kako na kulturni tako i na turistički sektor.
Nijedno mesto ili znamenitost nisu turistički resursi sami po sebi, već se moraju planski oblikovati, prezentovati i interpretirati. Preobražajem kulturnog nasleđa u proizvod povećava se broj turista i sve veći broj turističkih agencija orijentiše se na isti i uključuje ga u svoju ponudu. Kulturni turizam je šansa i srpskog, nedovoljno razvijenog turizma.
Kako se većina ostataka nekadašnjeg civilnog naselja Singidunum, uz nekropole, prostire ispod modernih zdanja Beograda, istraživanja i prezentovanja su otežana. Nešto pristupačnije su manje površine naselja na današnjem Dorćolu i park Kalemegdan sa Beogradskom tvrđavom, gde je rimsko nasleđe In Situ uklopljeno u kasnija zdanja.
Praksa u konzerviranju i izlaganju predmeta In Situ, pokazala se kao dobar način da se kulturno nasleđe sačuva uklopljeno u moderne objekte. Takvih primera imamo u gotovo svim evropskim metropolama. Atina ima šest podzemnih lokacija sa ovakvim postavkama. Posebno se ističe postavka u okviru Sintagma metro stanice. Tu je pronađen veliki broj artefakata koji su izloženi u staklenim vitrinama i predstavljaju nezaobilazno mesto kulturnog turizma Atine. I u strogom centru Sofije izloženi su bogati arheološki ostaci rimskog grada Serdike. Između stanice metroa i tri monumentalne zaštitne kupole izloženo je bogato kulturno nasleđe, koje je ovaj grad pridružilo prestonicama koje se mogu pohvaliti značajnim atrakcijama arheološkog turizma u centru grada. Rim odavno promoviše ovakav trend u zaštiti kulturnog nasleđa, konzervirajući i izlažući kulturne ostatke gde god je to moguće. Jedan od novijih projekata je podzemni muzej u stanici metroa San Đovani, otvoren 2017. godine.
Uprkos svom bogatom antičkom nasleđu u Beogradu nije zaživela ova evropska praksa. Savremene gradnje često su uništavale antičke slojeve te se izlaganje In Situ svodi na par ne tako atraktivnih primera. Jedan pozitivan primer su ostaci rimskog kastruma u Biblioteci grada Beograda. Otkriveni delovi bedema postali su deo savremenog ambijenta za kulturna dešavanja, izgradnjom manje sale oko njih tzv. Rimske dvorane.
Beograd se može pohvaliti bogatim ali ne i krajnje atraktivnim antičkim nasleđem. Ipak, danas kada se uveliko koriste nove tehnologije, arheološka baština mogla bi biti mnogo bolje prezentovana putem interaktivnih panela i hologramskih projekcija. Tako bi vizuelnom rekonstrukcijom arhitekture drevnog Singidunuma izloženi materijal bio približen posetiocima, koji zahtevaju animaciju i maštovitu interpretaciju. Da bi se poboljšala pozicija na tržištu turizma i privukao širi krug posetilaca neophodno je unaprediti atraktivnost, funkcionalnost i interpretaciju lokaliteta. Cilj je da se od objekta antičke kulturne baštine napravi ekonomsko održivi projekat, po ugedu na dobre primere iz evropskih zemalja.