GRAD ISPOD GRADA

ISTORIJA BEOGRADA I BEOGRADSKE TVRĐAVE

Povoljan položaj platoa koji je smešten iznad ušća Save u Dunav omogućio je da se još od praistorijskih vremena iskoristi za nastanjivanje. Na osnovu arheoloških nalaza sa platoa Gornjeg grada Beogradske tvrđave znamo da je prvo naselje osnovano tokom mlađeg kamenog doba.

​

Singidunum ( Keltski period)

Doseljavanjem Kelta nakon neuspelog pohoda na Delfe 279. godine p.n.e. desile su se značajne promene na prostoru Posavine i Podunavlja. Na područije Podunavlja Kelti-Skordisci su došli pod vođom Batanom, tu su se najpre sreli sa ilirskim plemenom Autarijata i drugim ilirskim i tračkim plemenima. U samom imenu grada Singidunum ogleda se prisustvo dva etnička elementa: ime dačkog ili tračkog plemena Singi i dunum što na keltskom znači grad. Na osnovu arheoloških istraživanja znamo da se keltski Singidunum nalazio na prostoru današnje Karaburme.

​

Singidunum (rimski period)

Početkom nove ere između 6. i 11. godine nove ere Rimljani su osnovali vojni logor. Prvo rimsko utvrđenje je bilo zemljano-palisadnog tipa, potom je izgrađen vojni logor – Castrum. On se nalazio na prostoru Gornjeg grada i delom na prostoru Kalemegdanskog parka do Pariske ulice. Rimski bedemi sa ostacima četvorougaone kule danas se mogu videti na severoistočnom bedemu Gornjeg grada. U vreme vladavine cara Hadrijana (117-138 godine) Singidunum postaje Municipium – naselje sa ograničenom gradskom samoupravom. Status Colonia – naselje sa potpunim građanskim pravima (pravo kovanja sopstvenog novca) dobija između 211. i 287. godine. Podelom rimskog carstva 395. godine Singidunum postaje deo Istočnog rimskog carstva – Vizantije. Neki od ostataka rimskog Singidunuma mogu se videti i danas, ostaci termi ispred Filozofskog fakulteta, deo temelja kapije vojnog logora koji se nalazi u rimskoj dvorani Biblioteke grada, i deo rimskog puta koji izložen u ispred tržnog centra Rajićeva. Neki od rimskih nadgrobnih spomenika među kojima  sarkofazi i žrtvenici, kao i arhitravna greda hrama posvećenog Hekati mogu se videti u Barutnom magacinu na Kalemegdanu.

​

Vreme seoba naroda i Vizantijskog Singidunuma

Singidon- kako Vizantinci nazivaju Singidunum je bio poprište borbi Vizantinaca sa mnogim varvarskim narodima. Huni pod vođstvom Atile 441. godine su prodrli na Balkan pri čemu su razorili mnoge gradove među kojima je bio i Singidon. Nakon Atiline smrti i raspada Hunske države na prostoru Singidona se naseljavaju Istočni Goti, Gepidi, Sarmati. Singidon biva ponovo osvojen 471. godine od strane Istočnih Gota pod vođom Teodorihom koji ga drži do 488. godine, sve dok nije otišao u Italiju. Zatim car Anastasije I na teritoriji Singidona naseljava germansko pleme Herula. U nastojanju da se zaustave napadi i upadi varvara na teritoriju carstva, car Justinijan (527-565) obnavlja pogranične gradove među kojima i Singidon pre 535. godine Prokopije, Justinijanov savremenik je zabeležio da je car opasao Singidon čvrstim bedemom i da je grad u potpunosti iznova podigao tako da je on „velike hvala dostojan“.

​

Beli grad - Beograd  

Konstantin Porfirogenit beleži da su Srbi oko 630. godine stigli do Singidunuma na putu ka područjima Balkanskog poluostrava koje će naseliti. Vreme nastanka prvog slovenskog naselja na teritoriji Beograda nije pouzdano utvrđeno, pretpostavlja se da je ono nastalo na prelazu iz VIII u IX vek. Pretpostavlja se da je belina krečnjačkog grebena i ostataka ranovizantijske tvrđave koja se jasno isticala u okolnom predelu, odredila slovensko ime gradu Beli grad – Beograd. Pod slovenkim imenom Beograd, grad se prvi put pominje 16. Aprila 878. godine u pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu. U tom pismu papa pominje da je na čelu beogradske episkopije Sloven Sergije.

Vizantijska, Ugarska i Bugarska vlast Beograda

            Na području severno od Beograda početkom IX veka došlo je do velikih promena, Franačka je uništila Avarski kaganat i uspostavila svoju vrhovnu vlast u delovima Panonije. Istočno od Beograda razvijala se Bugarska država, u drugoj i trećoj deceniji IX ona se širila prema sevorozapadu, tada pod njenu vrhovnu vlast dolazi i područije grada Beograda, koji je imao veliki značaj u odbrani granice od Franaka.

Kasnije tokom XI i XII veka Beograd drže Vizantinci. Tokom ovog perioda grad je više puta rušen i obnavljan. Za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180) Vizantija je ponovo uspostavlja granicu na Dunavu, u Beogradu obnavlja utvrđenje, pri čemu je izgrađeno više kula i bedema, kao i kastel u gornjem gradu koji je imao oblik deltoida 135 x 60 m. Tokom XIII veka Beograd je sa manjim prekidima pod vlašću Ugara. Takođe, u tom periodu kroz Beograd su prošle mnoge krstaške vojske, u trećem krstaškom ratu 1189. godine u Beogradu je boravila krstaška vojska Fridriha I Barbarose.

Beograd prvi put u okviru Srbije

            Na Deževskom saboru 1282. godine kralj Dragutin se odrekao vlasti u korist svog mlađeg brata Milutina, pri čemu je zadržao vlast u donjem toku Lima (župa Dabar), u krajevima oko Užica i Gradca Moravskog (Čačak) zajedno sa Rudnikom i pograničnim pojasom prema Ugarskoj. Dve godine nakon Deževskog sabora 1284. godine Dragutin je od ugarskog kralja, odnosno, tasta dobio banovinu Usora i Soli, banovinu Mačvu i Beograd. Poznato je da se kraljica Simonida tokom svoje posete Beogradu najverovatnije 1315. godine, poklonila ikoni presvete Bogorodice, koja je bila najveća svetinja grada još od sedamdestih godina XI veka. Nakon smrti Dragutina 1316. godine, kralj Miliutin je upravljao Beogradom sve do 1319. godine kada su ga Ugari ponovo osvojili. Beograd je ostao pod Ugarskom vlašću sve do početka XV veka, uprkos ratovanjima cara Dušana i kneza Lazara sa Ugrima.

Prestonica srpske države

                 Nakon bitke kod Angore 1402. godine, sin kneza Lazara, Stefan Lazarević je od vizantijskog cara dobio titulu despota. Kada je despot Stefan postao ugarski vazal 1403. godine, on je na upravu od ugarskog  kralja Žigmunda dobio na upravu Mačvu i Beograd, a kasnije i Golubac. Despot je tom prilikom Beograd pretvorio u prestonicu, po rečima Konstantina Filozofa grad koji je bio razrušen i zapusteo, despot je odmah pristupio obnovi zatečenog utvrđenja i izgradnji novih kula i bedama. Grad je bio podeljen u dve celine na Gornji i Donji grad i bio je okružen dvostrukim zidinama sa kulama i jarkom sa kopnene strane. U okviru Gornjeg grada despot je na deltoidnoj osnovi vizantijskog kastela podigao zamak, koji je posebno utvrdio kulama i rovom, u zamak se ulazilo preko pokretnog mosta. U sastavu zamka se nalazio despotov dvor, velika kula Nebojša i Bojša, kapela, kuće vlastele, biblioteka i riznica. Tokom vladavine despota Stefana Lazarevića Beograd je postao veliki kulturni i ekonomski centar. Posle smrti despota Stefana 1427. godine, Beograd je vraćen kralju Žigmundu uz veliko nezadovoljstvo njegovih građana.

Beograd pod Turcima

            Prva Turska opsada grada desila se 1440. godine kada se Beograd odbranio. Sledeći veliki pohod na Beograd je preduzeo sultan Mehmed II Osvajač 1456. godine, posle velike borbe na rekama u kojoj su se posebno istakli Srbi šajkaši, i na kopnu, Beograd je odbranjen, nakon čega je postao tzv. bedem hrišćanstva. U trećoj opsadi koju je vodio sultan Sulejman Veličanstveni, Beograd biva osvojen. Tom prilikom Beograd je postao važno tursko uporište za dalje pohode ka Evropi. Prostor tj. polje ispred same tvrđave Turci su nazivali Kalemegdan (kale-grad i megdan-polje), a breg na kome je podignuta Tvrđava nazvali su fićir bair – breg razmišljanja. Od svih  turskih građevina u Beogradu, do danas su ostale sačuvane na Beogradskoj tvrđavi: Mehmed pašina česma iz druge polovine XVI veka, Stambol kapija sagrađena oko 1750. godine, Damat Ali-pašino turbe iz XVIII veka i Defterdareva kapija s kraja XVII veka. U samom gradu ostale su sačuvane Bajrakli džamija (1576. godine) i Šejh Mustafino turbe podignuto 1783. godine.

Beograd u periodu Baroka

            Nakon skoro dva veka turske vladavine, Austrija je 1688. godine zavladala Beogradom i odmah je otpočela radove na izgradnji moderne tvrđave po nacrtu inženjera Andreja Kornara. Ali su Turci nakon dve godine 1690. godine zauzeli grad. Tokom opsade grada, Turci su bombardovali i pogodoli jednu kulu u Gornjem gradu, požar koji je zahvatio i  barutni magacin doveo je do ogromne eksplozije koja je u potpunosti srušila zamak despota Stefana Lazarevića, pri čemu je stradalo preko hiljadu ljudi. Pošto su turci osvojili tvrđavu, nastavili su radove na obnovi utvrđenju po nacrtu Kornara, jer je prešao u njihovu službu. Od 1717. do 1739. godine Austrija je ponovo zauzela Beograd, pri čemu je pristupila izgradnji novih zidina s bastionima i zemljanim nasipima. Radovima je rukovodio pukovnik Nikola Doksat de Morez. Tada je Beogradska tvrđava postala jedna od najjačih vojnih uporišta u Evropi. Međutim, Beogradskim mirom 1739. godine grad prelazi u turske ruke bez borbe. Po odredbi ovog mira Austrijanci su morali da poruše sva novoizgrađena utvrđenja. Samo još jednom je Austrija  uspela ponovo da osvoji Beograd oktobra 1789. godine. No, ipak, Svištanskim mirom 1791. godine Austrijanci napuštaju Beograd, dok je janičarima zabranjen ulazak u Beogradski pašaluk. Najznačajnija zdanja ovog perioda bili su kasarna i kapija Princa Aleksandra Virtemberga, kroz kapiju se ulazilo u varoš. Kasarna je brzo porušena, a ostaci kapije se nalaze ispod trga Republike. Kasarna je bila jako velika zgrada i imala je funkciju dvora u kom je živeo princ Aleksandar i  vojne kasarne koja se nalazila u zadnjem delu zgrade, zgrada se protezala otprilike od nekadašnjeg restorana Ruskog Cara pa do Francuskog kulturnog centra u Knez Mihailovoj. 

Beograd u modernom periodu

            Nakon što je ubijen zapovednik Beogradskog grada Hadži Mustafa-paša, u gradu i okolnim selima su janjičari uspostavili svoju vlast. Seča knezova i janičarska strahovlada dovela do podizanja prvog srpskog ustanka 1804. godine na čelu sa Karađorđem Petrovićem. Krajem 1806. godine ustanici su osvojili varoš, a početkom 1807. i tvrđavu. Posle propasti prvog srpskog ustanka 1813. godine  Turci su ponovo zauzeli Tvrđavu i držali je sve do njihog konačnog odlaska iz Beograda 6/19. Aprila 1867.godine, kad je turski komandant predao ključeve grada Mihailu Obrenoviću. Tada su turske vojne straže zamenjene srpskim vojnicima, a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije. Već, 1869. započeti su radovi na uređenju  Kalemegdana, marta 1891. godine prosecane su staze i posadjeno je drveće, 1903. je izgrađeno malo stepenište prema Pariskoj ulici, po projektu Jelisavete Načić, prve žene arhitekte u Srbiji, a 1928. godine i Veliko stepenište po projektu arhitekte Aleksandra Krstića. Tokom Prvog svetskog rata sve stare zgrade unutar Tvrđave su porušene a bedemi su bili poprilično oštećeni. Između dva svetska rata kalemegdanski park je dobio svoj današnji izgled. Izgrađeno je savsko šetalište sa Velikim stepeništem i podignut je spomenik Pobednik. U tom period su započeta prva arheološka iskopavanja Tvrđave koja traju u kontinuitetu do danas. Posle drugog svetkog rata 1946. godine, Tvrđava i Kalemegdan stavljeni su pod zaštitu države.